/ Rozwój sceny architektonicznej Krakowa lat 60 /

Powojenny Kraków rozwijał się niezwykle dynamicznie. Na szybko postępującą skale urbanizacji miało wpływ podwojenie się ilości mieszkańców w stosunku do roku 1939 oraz obszar administracyjny miasta prawie pięciokrotnie większy. Ze wsi podkrakowskich migrowały masy ludzi, tworzących nowe potrzeby mieszkaniowe. W 1957 roku Kraków wydzielono go z województwa krakowskiego nadając mu niezależność ekonomiczną oraz bezpośrednią zależność od władz centralnych. Na dynamiczny rozwój Krakowa wpływały też decyzje o stworzeniu wielkiego mocarstwa huciano – metalurgicznego, którego celem była neutralizująca odpowiedź na tworzące się równolegle inteligenckie towarzystwo Krakowskie. Budowa Nowej Huty znacząco rozwinęła granice Krakowa oraz jego przemysł hutniczy.

„Obok Krakowa powstało zupełnie nowe, stutysięczne miasto Nowa Huta (…). W całym kraju, m. in. w Krakowie, tworzy się nowe dzielnice mieszkaniowe zgodnie z wymogami przemysłu i realnymi potrzebami demograficznymi, m. in. przyrostem naturalnym”

Nowa Huta posiada wiele różnych form w zależności od okresu powstawania. W latach 1945 – 1949 budowano w duchu powojennego modernizmu, którego duch nawiązywał jeszcze do lat dwudziestolecia międzywojennego. Po roku 1949 weszło w obieg odgórne narzucenie realizmu socjalistycznego, które utrzymywało się aż do przełomu w 1956. Pierwsze powstało osiedle Wandy (A-1 południe), oraz osiedle Willowe (A-1 północ) i Na Skarpie (A-0). Projektem zajmował się Miastoprojekt z przewodzącym Tadeuszem Ptaszyckim, Do zespołu Ptaszyckiego należeli między innymi: Adam Fołtyn, Stefan Golonka, Anna Anlauf, Stanisław Juchnowicz, Janusz Ballenstedt, Marta i Janusz Ingardenowie, Janina Lenczewska, Tadeusz Rembiesa, Bolesław Skrzybalski, Zbigniew Sieradzki, Andrzej i Tadeusz Uniejewski. Założenie urbanistyczne stworzone zostało w duchu idei miasta modernistycznego, które nie zostało zrealizowane przez ówcześnie przymusowo przyjęty socrealizm. Miasto wraz z kombinatem zastąpiło miejsce dawnych wsi podkrakowskich – Pleszów oraz Mogiła. Samo miasto zbliżone jest do Corbusierowskich wartości, jest niezwykle zielone oraz dobrze doświetlone, zachęcające do odpoczynku po pracy. Miejsce zostało wyposażone w liczne placówki szkolne, żłobki, sklepy, obecnie znajdują się tam również liczne muzea oraz kawiarnie. Zaplanowano też budowę szerokich ulic oraz dziedzińców. Projektanci inspirowali się zarówno anglosaskim konceptem miasta – ogrodu lub barokowym układem na planie pięciokąta z planem centralnym wraz z odchodzącymi arteriami, dzielącymi miasto na dzielnice A, B, C, D.

Pierwsze prace projektowe i realizacyjne rozpoczęto już w 1949 roku. Bez konkretnego planu prace trwały także w 1950 roku. Zabudowa mieszkaniowa budowana była we wschodniej części i w rejonach peryferyjnych, posuwając się w kierunku centrum miasta. W 1951 roku ukończono prace nad planem placu Centralnego, realizacja założenia rozpoczęła się w 1952 roku. W latach 1949-56 architekturę osiedli, centrum i zabudowania administracyjne huty realizowano w stylu realizmu socjalistycznego. Zgodnie z doktryną stosowano historyczne wątki jak attyki, tralki, arkady, podcienia, duże okna w typie porte-fenêtres czy profilowania, a także wystające gzymsy. Płaszczyzny ścian dzielone były półkolumnami, pilastrami, ryzalitami czy gzymsami i tympanonami.

/ Nowa Huta /

Jedna z najistotniejszych kreacji urbanistycznych powojennego Krakowa, szybko stała się socrealistyczną utopią oraz kluczowym osiągnięciem tego okresu. Jednakże charakter epoki sprawił, że szybko została utożsamiona ze stalinizmem. Urbanistyka i budownictwo Związku radzieckiego.

,,Jest już dziedzictwem historii, dziedzictwem niechcianym. Powstała wbrew zdrowemu rozsądkowi z pogwałceniem historii, tradycji i prawa o niewyobrażalnych konsekwencjach dla środowiska Krakowa w momencie decyzji jej budowy.”^[1]

Nowohucki kombinat powstał na terenie podkrakowskiej wsi Mogiła, a jej realizacja stała się istotnym elementem Planu Sześcioletniego (1950-55)

“Nowa Huta została zbudowana na tzw. „surowym korzeniu” – nie było w tym miejscu innego miasta. Stąd można było dowolną wizję realizować od podstaw”^[2]

Wygląd zespołu urbanistycznego Nowej Huty pował w wyniku konkursu. W jego zakres wchodzi budynek kombinatu metalurgicznego oraz początkowo sześćdziesięcioletnie miasto Nowa Huta, port dla całego kompleksu urządzenia wodne na Wiśle, trasy sieci komunikacji tramwajowej, trasy sieci przesyłowych (gaz, elektryczność, ogrzewanie, telekomunikacja), urządzenia kanalizacyjne i wodociągowe, zakłady produkcji pomocniczej, bazy materiałowe dla budowy. Obszar inwestycji wynosił w przybliżeniu 60 km². Huta wzbudzała skrajne reakcje a jej projekt spotkał się z protestami ze strony instytucji odpowiedzialnych za kształtowanie krajobrazu Krakowa. Z pięciu koncepcji zwycięski projekt został wyłoniony w 1952 roku.

Jednakże analizując styl oraz położenie polityczne Nowej Huty, zapominamy o istotnym jej znaczeniu dla rozwoju prefabrykacji. Budowa najstarszych osiedli ruszyła w 1949 roku, pierwsze etapy posiadały duże przestrzenie wewnątrzblokowe, co prowokowało zarzuty zbyt niskich wskaźników ekonomicznych zabudowy. Zatem w następnych etapach skupiono się na intensyfikacji zabudowy, co skutkowało długimi ciągami mieszkalnymi. Tworzyły one barierę wnętrza osiedla od głównych ciągów komunikacyjnych – później figurowało to jako typowe rozwiązanie nadchodzącego socrealizmu. Słynny Plac Centralny oraz pierścieniowy układ zabudowy powstał trzy lata po rozpoczęciu prac. Sposób tworzenia zabudowy miał służyć mieszkańcom oraz wygodzie użytkowania. Podobny motyw przyświecał Miasteczku AGH, skupiając się na dobrobycie studentów w czasie ich edukacji wyższej. Godne warunki życia wraz z wygoda i dużymi przestrzeniami wspólnymi pomiędzy obiektami zostały połączone z konceptualną myślą Agory. Jedną z najistotniejszych rzeczy jakie wprowadziła budowa Nowej Huty było wsparcie architektoniczne dla migrującej społeczności wsi do miasta i poprawa jakości życia w trakcie burzliwej sytuacji zmian społecznych. Należy podkreślić, że w owych czasach organizacja studencka pozytywnie wpływała na życie miasta pod kątem rozwoju oraz kultury. Historyczne centrum posiadało popularne wśród studenckiej społeczności placówki. Samo centrum było na nowo zasiedlane mieszkańcami, podobnie sytuacja rysowała się w okolicach Kazimierza. Ze względu na zaniedbanie historycznego świadectwa miasta pojawiała się potrzeba powstania nowego “centrum”, które mogłoby reprezentować dwie inwestycje: Nowa Huta oraz Miasteczko Studenckie AGH. W okolicach miasteczka ulokowało się wielu profesorów i uczonych, tworzyli wizję nowej rzeczywistości dla powracającego do życia powojennego miasta. Plac centralny wraz Hutą na mapach figurował stosunkowo w odległej lokalizacji, jednakże służył ludziom zapewniając poprawę warunków socjalno-bytowych oraz lokując w sobie pracowników Huty i pobliskich koncernów. Budowa Miasteczka wraz z agorą stanowiła niejako modernistyczną odpowiedź na budowę głęboko socrealistycznej Huty, kontrastową przeciwwagę będącą powiewem świeżości. Niewątpliwie należy pamiętać, że oba przedsięwzięcia posiadały wspólny cel w postaci ulepszenia warunków akomodacji dla pracującej przyszłości narodu, eksperymentalnie rozwijały prefabrykację w Polsce, która triumf wiedzie do dziś.

1. S. Juchnowicz, Nowa Huta, przeszłość i wizja. Z doświadczeń warsztatu projektowego [w:]
   Nowa Huta – przeszłość i wizja. Studium muzeum rozproszonego, „Biblioteka Krzysztoforska”, Kraków 2005, s. 179.
2. https://archiwalneopowiesci.ank.gov.pl/wystawa/nowa-huta-miasto-nieidealne/