/ Agora /

Agora z definicji oznacza miejsce spotkań, nazywana głównym placem, rynkiem. Był to centralny punkt w starożytnych miastach Greckich, wokół których tętniło życie społeczne. Zazwyczaj miała kształt prostokąta – ulicy biegnącej wzdłuż miasta. Hippodamos jako pierwszy stworzył, wręcz nadał pierwowzór przestrzeni, tworząc plan odbudowy Miletu. Określił miejsce ulokowania budynków publicznych oraz prywatnych, podzielił tkankę miejską na strefy. związane z życiem miasta. Dzięki temu działaniu agora posiadała różne funkcje, które jednoczyły ludzi.

Mańkowski chciał stworzyć projekt przestrzeni publicznej, który miał łączyć studentów. Koncepcja zakłada ulokowanie podłużnego pasa komunikacyjnego w formie placu o trwałej nawierzchni. Zakładano, że rozmiar przedsięwzięcia osiągnie wielkość połowy Rynku Głównego. Pas komunikacji i zieleni pierwotnie miał mieć 300 metrów po wschodniej ulicy Piastowskiej. Później planowane założenie miało osiągnąć rozmiar 500 metrów i przecinać ulicę. Po obu stronach planowano wybudowanie pięciu punktowców, a podłużne domy studenckie miały zostać połączone i poprzecznie zawieszone nad Agorą.

Przestrzeń zabudowy została zaprojektowana na około 10 000 studentów, jednakże obawiano się, że większa ilość gromadzących się studentów będzie niebezpiecznym zjawiskiem, sprzyjającym organizowaniu studenckich wystąpień. Ze względu na obecną sytuację sceny politycznej, było to niekorzystne dla głównego organu władzy. Tomasz Mańkowski w ciągu paru tygodni stworzył plan oraz model z ukazaniem funkcji budynków. Projekt miasteczka studenckiego zakładał nie tylko akademiki, ale również mistrzowsko rozplanowane stołówki czy liczne kluby studenckie. Zaprojektowany /ład/ był samowystarczalnym miejscem zaspokajający wszystkie potrzeby studentów, zgodnie z założeniem greckiego agory.

/ Harmonia ładu /

Tworzony przez ludzi dla ludzi ‘ład” był przedmiotem rozważań filozofów od zamierzchłych czasów. Wraz z rozwojem cywilizacji i ekspansji człowieka potrzeba ładu przestrzennego zaczęła mieć większe znaczenie. Termin „ład przestrzenny” używany w środowisku naukowym akcentuje istotne kwestie kompozycyjno-estetyczne. Podkreśla potrzebę wytworzenia harmonijnej całości oraz uporządkowanych relacji gospodarczych, społecznych i przestrzennych. Zrównoważony rozwój człowieka potrzebuje ładu przestrzennego, który jako pojęcie, wymaga uszczegółowienia atrybutów ułatwiających jego definicję. Człowiek zawsze tworzył przestrzenie wokół siebie z różnie zadowalającym rezultatem. Ład społeczny był potrzebny do uporządkowania hierarchii między ludźmi, niwelując wcześniej zaistniały, niekontrolowany chaos. Ład ekonomiczny zakłada zasadę zrównoważonego rozwoju, zatem rozmowy między inwestorem, a stawianymi wymogami są tutaj kluczowe. W warunkach ekonomicznych określa się szereg czynników, w szczególności położenie i usytuowanie projektu, sposób zabudowy oraz rozpatrzenie sąsiadującej zabudowy. Dlatego też ład estetyczny jest najważniejszym dla odbioru i oceny przestrzeni przez człowieka, który rozstrzyga o atrakcyjności miejsca. Wymagania estetyczno-kompozycyjne są najbardziej oceniane i subiektywne. Przestrzeń miejska składa się z form indywidualnych, tworzących jedną wspólną domenę o dużym znaczeniu dla interesu publicznego.

Harmonijny ład w Miasteczku Studenckim AGH składał się na porządek społeczny w którym studenci byli traktowani równo a wszystko czego potrzebowali było na miejscu. Nad wyraz szczególnie istotne dla budowania społeczności, zwłaszcza w czasach, gdzie indywidualność jednostki nie była dobrze widziana. Mańkowski kierował się myślą o stworzeniu przestrzeni, z której nie trzeba będzie wychodzić by codziennie funkcjonować. Sklepy, stołówki, kluby i wiele innych scalały mieszkańców. Studenci spędzali czas ze sobą, poznawali się i zawierali przyjaźnie, miłości czy też układy biznesowe, a wiele z tych relacji trwa do dnia dzisiejszego.

43 137 68 zł (słownie: czterdzieści trzy miliony sto trzydzieści siedem tysięcy sześćdziesiąt osiem złotych) to łączny koszt inwestycji z roku 1964 i ówczesnych cen. Inwestycja składała się 7 budynków oraz innych elementów np.: przygotowanie terenu itp. Cena jednego metra kwadratowego wyniosła 2 611, 82 zł (słownie dwa tysiące sześćset jedenaście złoty osiemdziesiąt dwa grosze). W przeliczeniu z ówczesnej waluty PLZ na dzisiejszą PLN ( 10 000 “starych” to 1 “nowy”) koszt jednego metra kwadratowego wyniósł 26 groszy, zatem koszt całości realizacji Miasteczka Studenckiego AGH w 2016 roku wynosiłby 431,37 zł. Według tabeli zamieszczonej w serwisie Marcina Kasperskiego^[1] i informacji które autor dostał z PKO BP średnia cena za jeden metr kwadratowy mieszkania wielorodzinnego w latach 1965 – 1969 wynosiła 2500 PLZ czyli 25 groszy. Oznacza to, że projekt Tomasza Mańkowskiego był jak najbardziej opłacalny dopasowujący się w ówczesne standardy ładu ekonomicznego i problemu mieszkaniowego, jednocześnie wykorzystując nowoczesne rozwiązania budowlane. Projekt Mańkowskiego był wzorem, jednym z pierwszych założeń tego typu, zatem w Polsce zaczęły powstawać kolejne miasteczka studenckie inspirowane krakowskim projektem architekta. Powstały w siedemnastu innych miastach Polski m.in w Toruniu, Rzeszowie, Lublinie czy aglomeracji śląskiej.

Kompozycja projektu tworzy go unikatowym na skalę państwową. Chociaż pierwotna koncepcja różni się od powstałego obiektu to estetyka tego miejsca przykuwa uwagę. Tego nauczył się młody Tomasz w pracowni Louisa Kahna, gdzie podążał za założeniami twórców modernizmu. Zasadę “Less is more”^[2] doskonale widać na terenie całego obiektu, gdzie proste, geometryczne bryły kształtują przestrzeń. Modułowość i powtarzalność segmentów, pięter oraz całych budynków tworzy uporządkowaną harmonie.

/ Jednostka sąsiedzka /

Ukształtowanie osiedli mieszkaniowych ma wpływ na formowanie więzi społecznych. Powojenne czasy potrzebowały projektów jednoczących ludzi. Analiza Jacka Nowickiego dotycząca koncepcji Clarence’a Perry’ego i Clarence’a Steina wykazała, że pozytywny wpływ na więzi międzyludzkie ma zanik różnic majątkowych czy społecznych. Ludzie zbliżają się do siebie, gdy widzą /siebie/ w drugim człowieku. Łatwiej nawiązać relację z sąsiadem, z którym mamy wspólne cechy. Stawianie na kolektywizm naturalnie odrzuca indywidualizm, czego skutkiem może być np. brak posiadania samochodu na korzyść tworzenia skupisk natężenia ruchu pieszego. Nacisk stawiany jest na umiejscowienie przystanków komunikacji miejskiej. Analiza ruchu pieszego powoduje powstanie centrów usługowo – handlowych w miejscach intensyfikacji. Sympatyzowanie styczności z drugim człowiekiem pogłębiają również obiekty kultu bądź obiekty sportowe. Ogniwem spajającym jest ośrodek spółdzielczy w którym odbywa się dyskusja socjologiczna.

W zależności od typu budynku mamy inne cechy charakterystyczne oraz wpływ na stosunki sąsiedzkie. Galeriowiec posiada otwartą galerię zewnętrzną z której bezpośrednio wchodzimy do mieszkań. Ich koncept był znany i wykorzystywany już w średniowieczu, gdy do komnat wchodziło się przez krużganki. Przed wojną powstał pierwszy taki budynek na poznańskich Zawadach. Natomiast we Wrocławiu na wystawę budownictwa WuWa z 1929 roku powstał jako nowoczesny budynek. Obiekty miały na celu ukazanie nowych, tanich małych oraz średnich mieszkań wzniesionych za pomocą najnowszych technologii. Po wystawie stały się inwestycjami do zamieszkania. Budowa trwała 3 miesiące i zachwycała w ówczesnym czasie. , Uczestnicy Wystawy Wuwa starali się połączyć trzy cele nowej architektury: masowość i taniość budownictwa, indywidualizację potrzeb oraz wartości plastyczne. Niektórzy z nich próbowali połączyć owe cele z pewną koncepcją życia społecznego w osiedlu, którą można zawrzeć w haśle: mieszkanie społeczne – wspólnota mieszkańców.”^[3]

Dom przy ulicy Tramwajowej 2 to typowa prosta bryła modernistyczna zaprojektowana przez Paula Heima i Alberta Kemptera. Budynek był eksperymentem. Projekt Domu nr 1 miał być prototypem wielokondygnacyjnego, modułowego zespołu mieszkalnego – /galeriowca/, który mógłby być produkowany masowo i szybko wznoszony, aby zaspokoić pilną potrzebę budowy nowych mieszkań w mieście. Został zaprojektowany tak, aby miał cztery kondygnacje, w sumie 26 jednostek, każda o powierzchni mieszkalnej około 44 metrów kwadratowych. Budynek miał prosty i funkcjonalny układ, którego elementem wspólnym jest galeria. Mieszkańcy budynku opowiadają licznych interakcjach do których zachęcało istnienie galerii, spotkaniach czy grania w piłkę bądź nauki jazdy na rowerze.

Elementem wyróżniającym się ze wszystkich obiektów to poczekalnia tramwajowa. Unikalne i efektowne założenie o półkolistym kształcie, z betonową konstrukcją i szklanymi ścianami na elewacji frontowej, która miała chronić pasażerów przed warunkami atmosferycznymi podczas oczekiwania na tramwaj. Projekt poczekalni tramwajowej miał być funkcjonalny, prosty i wydajny, miał służyć jako węzeł komunikacyjny dla sieci tramwajowej i łączyć różne części miasta. Do budowy budynku architekci zaproponowali wykorzystanie nowoczesnych materiałów, takich jak stal, żelbet i szkło. Półkolisty kształt budynku miał zapewnić pasażerom poczucie zamknięcia i schronienia, a jednocześnie stworzyć kultowy i łatwo rozpoznawalny miejski punkt orientacyjny.

,,Styl międzynarodowy” czyli funkcjonalizm jest myślą zapoczątkowaną przez Le Corbusiera. /Korytarzowiec/ w Marsylii to idealny tego przykład. Jedną z kluczowych cech Unité d’Habitation jest nacisk na tworzenie cennych więzi społecznych. Corbusierowskie założenie obejmowało stworzenie „pionowego miasta-ogrodu” z szeroką gamą przestrzeni wspólnych i udogodnień dla mieszkańców do użytku i udostępniania. Budynek cechował się innowacyjnością, posiadał ogród na dachu, basen, siłownię, teatr, centrum handlowe oraz przedszkole. Projekt budynku miał na celu zachęcenie mieszkańców do interakcji społecznych. W mieszkaniach priorytetem była maksymalizacja światła we wnętrzach oraz poprawność wentylacji, a wiele z nich posiada balkony wychodzące na wspólne dziedzińce. Le Corbusier zapewnił również wiele wspólnych przestrzeni na każdym piętrze, takich jak klatki schodowe i windy, aby zachęcić do nieformalnych interakcji między sąsiadami. Ideą było stworzenie poczucia wspólnoty wśród mieszkańców, przy jednoczesnym zapewnieniu im nowoczesnego i efektywnego środowiska życia. Wygląd zewnętrzny był triumfem nowoczesności, wnętrze zostało zaprojektowane z myślą o wspieraniu interakcji społecznych między mieszkańcami i promowaniu poczucia wspólnoty. Unité d’Habitation nie była pozbawiona krytyki, niektórzy opisywali ją jako zbyt zamkniętą i pozbawioną prywatności, a wielu krytykowało brak uwzględnienia kontekstu kulturowego. Budynek jednak pozostał flagowym przykładem dla współczesnych architektów o tworzeniu z myślą o życiu miejskim.

Krakowskie osiedle Widok projektu Krzysztofa Bienia to jedno z pierwszych tak dużych osiedli. Między budynkami rozciągają się rozległe pasy zieleni a z mieszkań rozprzestrzenia się widok na wzgórza św. Bronisławy. Najbardziej charakterystyczny budynek mieszkalny to tak zwany “Łamaniec” czyli 12 kondygnacyjny /klatkowiec/ z otworem parterowym służącym jako przejście dla pieszych. W budynku ulokowane zostały łącznie 132 mieszkania. Zaprojektowany z myślą o elastycznym układzie funkcjonalnym jest jednym z najciekawszych okolicznych budynków. Zostało stworzone z myślą o wzorcowym osiedlu i wizytówka nowoczesnej architektury. Spora ilość przestrzeni społecznych takich jak centra usługowo – handlowe, parki, amfiteatry czy boiska sportowe sprzyjały powstawaniu relacji sąsiedzkich. Niestety z czasem osiedle stało się bardzo zaniedbane poprzez złą politykę miejską. Dziś dalej jest ważnym punktem w Krakowie, ale boryka się ze starzeją architekturą i od niedawna zaczęły się prace rewitalizacyjne.

Trzonolinowiec jako przykład /punktowca/ we Wrocławiu powstał w 1961 roku. Architektami byli Jacek Burzyński oraz Andrzej Skorupa. Po II Wojnie Światowej rząd dotował program by zaspokoić braki mieszkalne. Celem budowy było zapewnienie mieszkańcom tanich mieszkań. Użycie prefabrykatu jako nowoczesnych metod budowlanych pozwoliły znacznie przyspieszyć proces projektowy. Brutalistyczny styl obiektu z wykorzystaniem surowych, niewykończonych powierzchni, geometrycznych kształtów oraz nadwieszeniu nad poziomem terenu wyróżnia ten projekt na tle innych. Monument w mieście.

Problemem obiektu jest brak przestrzennych możliwości, udogodnień interakcji społecznych między mieszkańcami. Wpłynęło to na odczuwanie więzi ludzi między sobą. Aktualnie trwają pracę nad polepszeniem jakości życia w Trzonolinowcu.

Tomasz Mańkowski w swoim projekcie miasteczka studenckiego AGH uwzględnił dwa rodzaje obiektów. W pierwotnym założeniu miało powstać 15 korytarzowców pięciokondygnacyjnych oraz 5 punktowców siedemnastokondygnacyjnych. /Korytarzowce/ miały zostać połączone w trójki, poprzecznie nadwieszone nad agorą miały stanowić /superbloki/.

240 metrów długości jednego budynku i powtarzalna, modułowa powodowało wręcz nieskończenie ciągnące się okien i pasów.

Zaprojektowano dwie alternatywy dla rzutu parteru. Obydwie mieściły te same usługi, czyli pokój studenta, kuchnie, pralnie, prasowanie / suszarnie, biuro dla administracji, portiera, sanitariaty w poczekalni, ciemnie a także pomieszczenia do nauki. Z budynku można było również wyjść do placówki, która miała służyć jako kreślarnia, klub bądź świetlica.

Korytarz, który łączył wszystkie pokoje był długim pasmem szerokim na 180 cm stanowił miejsce spotkań studentów – sąsiadów, którzy Załatwiali swoje codziennie czynności. Z pewnością miejscem spotkań była też kuchnia, która obsługiwała aż 8 pokoi studenckich na parterze a 16 na piętrach. Daje to liczbę od 40 do 80 osób. Natomiast jeśli chodzi o pralnie, prasowalnie czy pomieszczenia do nauki to były dwie na cały budynek, czyli na 208 pokoi więc na 1020 studentów. Na każdym piętrze zaprojektowano kuchnię dla alternatywnych (pierwotnie) 3 stołówek w systemie samoobsługowego baru typu szwedzkiego, była kuchnią dietetyczną, którą miała być obsługa kelnerska.

/Punktowce/ stanowią przeciwwagę dla podłużnych akademików. Wysokie na 50 metrów budynki w swojej modułowości i powtarzalności posiadają jedną cechę, która wyróżnia ich w całym zestawieniu. Zewnętrzna klatka schodowa usytuowana w jednym z wcięć formy tworzy budynki wyjątkowymi.

XVII kondygnacyjny budynek w swoim założeniu posiadał wiele udogodnień. Na parterze znajdować miało się osobne lokum dla portiera, sala gier, pokój do nauki oraz bar z zapleczem. Na parterze zaś zaproponowano dwie alternatywne wersje rzutu pierwszego piętra. W alt. I mieściły się dwa pokoje dla obsługi sprzątającej, dwa pokoje samorządu, kreślarnia oraz po osiem pokoi 2 oraz 3 osobowych dla studentów. W alt. II były w niezmienionej liczbie pokoje obsługi sprzątającej i samorządu, tylko po cztery pokoje 2 oraz 3 osobowe dla studentów, ale za to 3 kreślarnie / kluby.

Piętra parzyste (2, 4, 6, 8, 10, 12, 14) i piętra nieparzyste (3, 5, 7, 9, 11, 13, 15) są niemal identyczne. Ten sam układ dwunastu pokoi 2 oraz 3 osobowych dla studentów, klatek schodowych wewnętrznych i zewnętrznych oraz kuchni. Jedyna różnica to sposób wyjścia na klatkę ewakuacyjną w piętrach parzystych miał odbywać się przez pralnie, natomiast w piętrach nieparzystych wyjście było przez korytach. Piętro 16 jest piętrem technicznym w którym zaprojektowano maszynownie, warsztat konserwatora oraz komorę górną zsypu śmieci.

Każda kondygnacja była osobną niezależną jednostką, w której studenci gromadzą bez potrzeby zaglądania na inne piętra. Jedna kuchnia na 60 studentów stanowi medianę wyników z /korytarzowca/. Diametralna różnica jest w liczbie studentów przypadających na jedną pralnie, ponieważ tutaj wynik jest aż o 17 razy mniejszy.

/ Pokój i mebel studenta /

„Z niemającej w Polsce precedensu realizacji tak dużych zespołów domów studenckich wynika również konieczność wprowadzenia niektórych urządzeń usługowych nie objętych normatywem [Normatyw Techniczny Projektowania Mieszkaniowych Kolonii Studenckich – projekt; przyp. M.W.], a których realizacja jest niezbędna w konkretnych warunkach miejscowych.” (…) Wydaje się, że tego typu mieszkania poza wartością użytkową, będą miały duże znaczenie wychowawcze. Mieszkania zapewniają dobre warunki dla kolektywnego współżycia w odpowiednio dobranej grupie (…)”^[4].

Prekursorki pomysł „10 osobowego zespołu mieszkania studenckiego” nazywanego przez autorów miał zadanie łączyć jednostki w grupę. Obejmował on 4 pokoje – dwa z nich były 2-osobowe dla studentów starszych a dwa 3-osobowe były dla studentów młodszych, korytarza służącego jako przedpokój i węzła sanitarnego. Dzięki temu zabiegowi starsi mogli się opiekować, pomóc młodszym studentom. Ponad 5 metrów kwadratowych na osobę i stosunkowo duże pokoje 15.66m2 oraz 11.6m2 pozytywnie wpływały na jakość życia. Idea podzielonej szafy tak aby służyła studentom z jednego oraz drugiego pokoju a jednocześnie służąca jako izolator akustyczny świetnie spełniała swoją rolę. Do ścian szafy przymocowano biurka, które można było ,,schować”.

Dzięki pracy Tomasza Mańkowskiego nad Miasteczkiem Studenckim AGH zrewolucjonizowało się spojrzenie na codzienne życie akademickie studenta, skupione było na tworzeniu wspólnoty przy jednoczesnym poprawianiu jakości życia. Było to wcześniej ignorowane, a studenci na wielu uczelniach nie posiadali odpowiednich warunków do rozwoju akademickiego. Miasteczko Studenckie było stworzone dla ludzi przez ludzi, będąc jednocześnie stanowcza odpowiedź na przejaw stalinizmu w zabudowie narodowo-socjalistycznej Nowej Huty, stanowiąc alternatywne centrum życia rozwijającego się Krakowa.

[1] https://mekk.waw.pl/mk/mk/mieszkanie/mieszkanie_premia_tabela

[2] Ludwig Mies van der Rohe, 1947 rok